Το Σπήλι είναι μια μικρή κωμόπολη, έδρα του Δήμου Λάμπης, στον νομό Ρεθύμνου και σήμερα αριθμεί περίπου 800 κατοίκους και απέχει 30χλμ. από το Ρέθυμνο.Έχει Αστυνομικό Τμήμα, Ειρηνοδικείο, Αγρονομείο, Κέντρο Υγείας, Κτηνίατρο και Γεωπόνο, Αγροτική Τράπεζα και Παγκρήτια Συνεταιριστική Τράπεζα, Ταχυδρομική Υπηρεσία και Υποκατάστημα ΟΤΕ. Λειτουργούν επίσης Παιδικός Σταθμός, Νηπιαγωγείο, Δημοτικό Σχολείο, πλήρες Γυμνάσιο και Λύκειο.
Έχει ακόμη ένα υπερσύγχρονο ελαιουργείο και
ένα αποστακτήρα (ρακοκάζανο).
Υπήρχαν τρεις Αλευρόμυλοι, που κάτω από τις βαριές πέτρες τους αλέθονταν και προετοιμάζονταν, παλαιότερα, το ψωμί όλης της Αγιοβασιλειώτικης επαρχίας, μέχρι πέρα τα Μεσσαριτοχώρια και πάνω τ’ Αμαριώτικα.
Από το 1936 κι ύστερα είναι η μόνιμη έδρα της ιστορικής Ιεράς Μητροπόλεως Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων.
Επιβλητικός είναι ο νέος καθεδρικός Μητροπολιτικός ναός του Αγίου Αποστόλου Παύλου, που βρίσκεται στο μέσον του χωριού, δίπλα ακριβώς στον κεντρικό αυτοκινητόδρομο.
Η κωμόπολη είναι κτισμένη στις ρίζες ενός χαμηλόκορφου βουνού, με τ’ όνομα Βορίζης, μικρό παρακλάδι της οροσειράς του γειτονικού Κέντρους κι αμφιθεατρικά πάνω σε δύο αντικρυστές λοφοπλαγιές, με υψόμετρο γύρω στα 430 μ.
Χαρακτηριστικό γνώρισμα του χωριού ήταν και παραμένουν τα άφθονα τρεχούμενα νερά που του χαρίζουν την πλούσια βλάστηση. Γι’ αυτό ονομάζεται και δροσόλουστο.
Το όνομά του, το Σπήλι, πιθανόν το οφείλει στις άφθονες σπηλιές, τους σπήλιους κατά την τοπική κρητική διάλεκτο, που βλέπομε να υπάρχουν κατά διαστήματα, εδώ κι εκεί, σ’ όλο το πλάτος του πέτρινου βουνού, που υψώνει την ολόρθη κορφή του κάθετα και σύριζα στο χωριό. Και από Σπήλιοι ίσως, που θα ονομάζονταν στην αρχή – το μέρος δηλαδή που έχει πολλούς σπήλιους, σπήλαια και σπηλιάρια – θα ‘γινε αργότερα Σπήλι. Κι όπως το χωριό μαρτυρείται, ότι κατοικείται από την Β΄ βυζαντινή περίοδο, στην εποχή της Ενετοκρατίας στην Κρήτη, θα επικράτησε πιθανόν η λατινική γραφή Spili, που με τον καιρό επισημοποιήθηκε και διασώζεται μέχρι σήμερα. Αλλά τούτο μόνον όσον αφορά την τελική κατάληξη «ι». Γιατί διατηρώντας στην ελληνική γραφή το αρχικό «η» δίνει οπωσδήποτε τη ρίζα της ετυμολογικής ονομασίας του.
Φαίνεται ότι το Σπήλι στην πρώτη του μορφή περιελάμβανε 3 μετόχια.
Τα Κουμεδιανά, του Αγίου Κυρίλλου και τον Λάππα και αργότερα εμφανίζεται με δύο οικισμούς, όπως και σήμερα. Ο Ενετός μάλιστα Barozzi τους αναφέρει χαρακτηριστικά με τα ονόματα Spili Epodes και Spili Pera. Δηλαδή το Επόδε - Πόδε Σπήλι, το σημερινά επονομαζόμενο Πάνω Χώρι και το Πέρα Σπήλι, το σημερινό Κάτω Χώρι ή Πέρα Χώρι. Αλλά και ο Basilicata, που ήταν κι αυτός Ενετός μηχανικός των Δημοσίων Έργων στην Κρήτη, σε σχετική αναφορά του το έτος 1630, ξεχωρίζει κι αυτός δυο οικισμούς με διαφορετικές όμως ονομασίες.
Το Spili Mudazzo, το σημερινό Κάτω Χώρι ή Πέρα Χώρι και το Spili Sanguinoso, το σημερινό Πάνω Χώρι. Κι η μεν πρώτη ονομασία δεν έχει εξακριβωθεί από που προέρχεται, ενώ η δεύτερη, που θα πει το ματωμένο, το κόκκινο Σπήλι ή θα οφείλει την ονομασία του σε κάποιο ανεξακρίβωτο ακόμη ιστορικό γεγονός, ή το πιθανότερο είναι πως θα ονομάστηκε έτσι από τους υπέρυθρους σπηλιόβραχους από τους οποίους είναι γεμάτο το βουνό και που από κάτω τους ακριβώς είναι κτισμένο το Πάνω Σπήλι.
Οι βράχοι αυτοί, σαν χτυπούν πάνω τους, στ’ αποβασιλέματα, οι αχτίνες του ήλιου, τους βάφουν κατακόκκινους, σαν αίμα.
Το Spili Epodes, το Πόδε Σπήλι ή Πάνω Χώρι δε φαίνεται ν’ άλλαξε θέση από την αρχική τοποθεσία στο λόφο, που πάνω του κτίστηκε. Εκεί πάνω στη Βίγλα, όπως μαρτυρεί και το σωζόμενο ακόμη τοπωνύμιο, θρονιάστηκε εξ αρχής αγναντεύοντας κι ελέγχοντας όλη την ατέλειωτη λαγκαδιά.
Μόνο στα τελευταία μεταπολεμικά χρόνια άρχισε να κατηφορίζει για καλά προς τον αυτοκινητόδρομο, με αντίστοιχη εγκατάλειψη των τελευταίων προς τις ρίζες του βουνού, παλιών αρχοντικών σπιτιών, που ακατοίκητα καθώς έμειναν, βούλιαξαν τα περισσότερα.
Το Πέρα Σπήλι, το Κάτω Χώρι ή Πέρα Σπήλι, υπάρχουν βάσιμες ενδεί-ξεις, τόσο από τα σωζόμενα ερείπια παλιών κτισμάτων, όσον κι από διηγήσεις παλαιοτέρων, πως ήταν κτισμένο αρχικά πολύ χαμηλότερα. Κάτω στα περιβόλια, προς τις τοποθεσίες Κεφάλια και Άϊ Κύριλλο όπου ο οικισμός Κουμεδιανα, πολύ κοντά προς τον οικισμό Δαριβιανά.
Φαίνεται όμως, πως ύστερα από την Τουρκική υποδούλωση της Κρήτης, κι όπως οι μάχες φούντωναν κάθε τόσο σε τούτα τ’ ανυπόταχτα μέρη, ανάγκασαν τους Κατωχωριανούς ή Περαχωριανούς Σπηλιανούς ν’ αποτραβηχτούν κι αυτοί για ασφάλειά τους στα ψηλώματα και σύριζα στο βουνό, σαν και τους Πανωχωριανούς συγχωριανούς τους.
Το Σπήλι σ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκικής σκλαβιάς δεν έλειψε ποτέ από τους συνεχείς αγώνες και τις επαναστάσεις του Κρητικού λαού. Οι Σπηλιανοί μάλιστα είχαν σχηματίσει και δικό τους επαναστατικό σώμα (μπαϊράκι). Το ίδιο το χωριό γίνηκε πολλές φορές πεδίο μαχών των επαναστατημένων ολόκληρης της Αγιοβασιλειώτικης επαρχίας.
Κατά τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες του 1912-1922 οι Σπηλιανοί έδωσαν το παρόν τους, όπως κι όλοι οι άλλοι Κρητικοί. Μα και στο Έπος του 1940, πάνω από 130 Σπηλιανοί επιστρατεύτηκαν κι έφτασαν μέχρι την πρώτη γραμμή του Αλβανικού Μετώπου.
Στη Μάχη της Κρήτης σκοτώθηκε ο απόφοιτος της Σχολής Ευελπίδων υπολοχαγός Νικόλαος Μιαούλης, που αν και με αναρρωτική άδεια, λόγω τραυματισμού του στο Αλβανικό Μέτωπο, έσπευσε με τους επιδέσμους και τα δεκανίκια, στη μεγάλη μάχη των Γερμανών αλεξιπτωτιστών στο Ρεθυμνιώτικο κάμπο, όπου και άφησε την τελευταία πνοή του.
Τουριστικό ενδιαφέρον, παρουσιάζει η επίσκεψη στους αλευρόμυλους. Όχι μόνο γιατί έχει καταντήσει σπάνιο θέαμα η θέα ενός υδρόμυλου, με την όλη πρωτόγονη λειτουργία του (έστω και εγκαταλελειμμένου), αλλά και το σπάνιο τοπίο, που από μέσα του ξεπροβάλλει.
Τα νερά από τους μύλους σχηματίζουν ποτάμι κατηφορικό, που στις όχθες του φυτρώνουν πανύψηλα δέντρα, όπως καρυδιές, λεμονιές, πλατάνια και αυτοφυή κλίματα, που καθώς πλέκουν αναμεταξύ τους τα κλαδιά, δημιουργούν το καλοκαίρι την αίσθηση της ολόδροσης ζούγκλας. Υπάρχουν δύο μύλοι στη θέση «Καλόπαπας», αλλά υπάρχει κι άλλος μύλος, που αξίζει να επισκεφθούν οι επισκέπτες.
Βρίσκεται στην τοποθεσία Αγιά Φωτιά ή Αγία Φωτεινή, στην ανατολική έξοδο του χωριού.
Το χωριό εσωτερικά στερείται ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, κυρίως γιατί τα περισσότερα σπίτια εξαιτίας των συνεχών ολοκαυτωμάτων δεν έχουν ιδιαίτερη αρχιτεκτονική. Στο Πάνω Χώρι, σώζονται ακόμη μερικά νεότερης κατασκευής αρχοντικά (Προκόπη, Βαβουράκη, Τσουδερού), ενώ τα παλιά, τα καμαρόσπιτα, εγκαταλειμμένα μεταπολεμικά, βουλιάζουν σταδιακά και σιγά - σιγά εξαφανίζονται από τα θεμέλια.
Το όμορφο Σπήλι όμως δεν είναι μόνο γάργαρη πηγή αστείρευτων και πεντακάθαρων νερών, αλλά και λαϊκών μουσικών και επιδέξιων χορευτών, που έχουν αφήσει εποχή και συνέβαλαν τα μέγιστα για τη διάσωση, διάδοση και την ανανέωση της λαϊκής Κρητικής μουσικοχορευτικής παράδοσης.
Από δω ξεκίνησε την εβδομηντάχρονη καριέρα του στην Κρητική λύρα, ο αείμνηστος Γιώργης Μαρκογιώργης, που φεύγοντας από τη ζωή, άφησε έξι γιους, που όλοι τους γνωρίζουν να παίζουν Κρητικά όργανα.
Παράδοση στη λύρα έχει αφήσει κι ο ηρωικός πολεμιστής των εθνικών εξορμήσεων (1912-1922) Στεφανής Βασιλάκης, με το παρανόμι Κοντύλης.
Αλλά κι ο γιος του σήμερα ο Ζαχάρης. Για να φτάσουμε στις μεγάλες λαϊκές μουσικές φυσιογνωμίες της Κρητικής Μουσικής, το Γιώργη Καλογρίδη, που γρήγορα όμως τον κέρδισε η ξενιτιά (στην Αμερική) και τον ανεπανάληπτο Θανάση Σκορδαλό, που κυριολεκτικά ανανέωσε από τα βάθρα της και πάνω στις ρίζες της, μεράκλωσε και μύησε στα ιερά νάματά της, την πανάρχαια Κρητική μουσική λαϊκή παράδοση και την Κρητική λαϊκή ψυχή.
Από την άποψη των χορευτών «ένας» είναι ο Σταμάτης (Παπαδάκης), με την άφταστη πλαστικότητα του σώματος και των καλοζυγισμένων χορευτικών παλμών.
Πηγή: http://www.flashnews.gr/page.ashx?pid=3&aid=6084&cid=21